Cái bếp un

“Mấy hôm nay muỗi nhiều quá, xịt ba thứ thuốc trị muỗi cũng không đuổi được chúng đâu. Để má đi đốt bếp un, muỗi sợ khói bếp un lắm”. Tôi chưa kịp đáp lời, đã nghe tiếng thằng nhóc con nhanh nhảu hỏi bà nội: “Bếp un là gì hở nội?”. Bà nội mắng yêu thằng cháu: “Tổ cha bây, bếp un mà cũng không biết. Là cái bếp mình đốt để tạo khói đuổi muỗi đó con”.

Nếu má không nhắc, chắc tôi cũng quên rằng, ngoài những phương tiện để phòng, chống muỗi hiện đại ngày nay, còn có một thứ đơn giản như bếp un để xua đàn muỗi. Bếp un thường có trong chái bếp của những nhà quê ngày xưa. Vì thậm chí bây giờ ở quê người ta cũng ít khi dùng bếp un để đuổi muỗi. Đó là một cái thau nhôm hoặc cái chậu bằng sành, những thứ đó thường đã thành đồ phế liệu (cũ, sứt, bể...) nhưng còn có thể tận dụng được để làm bếp un. Thường thì người ta hay đổ một lớp tro dưới đế bếp. Muốn đốt một bếp un chỉ cần dùng vài que củi khô để nhóm cho lửa cháy. Lửa bắt được ngọn rồi thì người ta lại dùng xơ dừa, vỏ dừa úp lên ngọn lửa để lửa bớt cháy đi. Chủ yếu là lấy khói nên khói càng nhiều càng tốt. Miễn là đừng chất quá nhiều làm nghẹt bếp, bếp sẽ bị tắt. Nếu không có xơ dừa thì người ta dùng củi mục. Nhưng phải là loại củi không quá khô, “củi khô dễ nấu” nhưng không dùng để un được, vì cháy hết thì lấy đâu ra khói. 
Bếp un còn phải có những thứ không thể thiếu để dùng làm “hương liệu”. Đó là vỏ bưởi, vỏ cam, quýt phơi khô hoặc phơi rám là được. Nếu không có thì một nắm lá sả bỏ vào bếp un cũng tuyệt vời. Khói bốc lên kèm với mùi bưởi, mùi cam, mùi lá xả thì cả nhà thơm lừng. Nghe đâu, những thứ hương liệu ấy còn có tác dụng xua đàn muỗi.
Bếp un không chỉ là một vật dụng để đuổi muỗi mà còn để lại trong ký ức tuổi thơ tôi những miên man hoài niệm. Đó là hình ảnh cha lom khom nhóm bếp lửa un, mẹ đi tìm trong gian bếp những vỏ bưởi, vỏ cam đã phơi khô để dành. Người đốt, người quạt để khói bay tỏa khắp gian nhà. Mẻ un mỗi tối với khói un thơm lừng cũng khiến bầu không gian bên nhau của gia đình tôi thêm đầm ấm, vui vầy.
Giữa phố xá đầy đủ tiện nghi, người ta đuổi muỗi bằng thuốc xịt muỗi đủ hiệu, bằng vợt điện, có cả đèn đuổi muỗi, thì bếp un chắc không còn vị trí tồn tại. Tôi về quê nhìn nội của tụi nhỏ ngồi nhóm bếp un mà nhớ về cái thời tuổi thơ của mình. Đã lâu lắm rồi, cái xóm đìu hiu nửa quê nửa chợ của tôi không còn biết đến khói bếp un, kể từ khi nó thành phố xá, nhà cửa, chợ búa mọc lên san sát.
...Khói bếp un của má đã bắt đầu tỏa ngọn, đưa mùi hương thơm ngát. Mùi của vỏ bưởi, của lá sả làm ký ức lại ùa về trong một chiều chập choạng với ngọn khói un thơm lừng.
NHẬT QUỲNH