Nghĩ về đất muối Bạc Liêu…

Festival nghề Muối Việt Nam - Bạc Liêu năm 2025 trải ra một không gian bạt ngàn muối trắng: Hình ảnh muối ngập tràn trên các nền tảng mạng xã hội, “núi muối” khổng lồ trên Quảng trường Hùng Vương - nơi bắt đầu diễn ra nhiều hoạt động của Festival, và muối trên những tấm pa-nô giăng khắp phố phường chạy dài về phía biển.

Hạt muối trầm mình dưới lớp nước biển qua thăng trầm của bao kiếp người để trở thành nghề di sản quốc gia, dường như cũng trở nên lung linh hơn trước ngày hội lớn.

Bình minh trên đồng muối.

Theo chân di sản nghề muối

Theo lý lịch Di sản “Nghề làm muối ở Bạc Liêu” (tài liệu phục vụ hồ sơ đề nghị đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia), muối được miêu tả: “là một trong những sản phẩm thiết yếu trong cuộc sống của con người. Muối không chỉ vừa là thực phẩm, là gia vị rất cần thiết cho sức khỏe mà còn là nguyên liệu quan trọng đối với ngành công nghiệp, y tế, thủy sản… Chính vì mục đích sử dụng đa dạng nên giá trị kinh tế từ muối sẽ rất lớn nếu ngành nghề làm muối đáp ứng được chất lượng cũng như yêu cầu sử dụng ngày càng cao và đa dạng của người tiêu dùng”.

 “Đất Bạc Liêu muối tên Ba Thắc/ Nhãn cơm dày dễ lột thơm ngon”. Có lịch sử nghề làm muối từ rất lâu đời với nhiều kinh nghiệm được tích lũy, Bạc Liêu được xem là xứ muối với tên gọi muối Ba Thắc một thời. Nghề muối Bạc Liêu từng có đóng góp rất lớn về tăng trưởng kinh tế cho tỉnh và xứ này từng có những ông chủ diêm điền có diện tích ruộng muối lớn nhất nhì vùng lúc ấy, như: Bá hộ Biết, Hội đồng Trạch, Hội đồng Điều, đặc biệt là nhà tư bản muối Lý Trung Nguyên có đến cả ngàn công nhân…

Cũng theo tư liệu, vào thời Pháp thuộc, Bạc Liêu có diện tích làm muối đứng nhất nhì cả nước. Trước năm 1975 ruộng muối Bạc Liêu có khoảng 6.440ha. Sản lượng thu hoạch hằng năm khoảng 35.000 tấn. Muối Bạc Liêu xuất khẩu đi nhiều nước trên thế giới như Trung Quốc, Nhật Bản, Lào, Campuchia. Những năm 80, muối có giá khá cao, có lúc giá giạ muối đắt hơn giạ lúa. Diêm dân trúng mùa và nghề muối lên ngôi. Những ngôi nhà khang trang mọc ngày càng nhiều ở xứ muối.

Dấu tích của “xứ Bạc Liêu Ba Thắc muối ngon” còn lưu giữ ở những tên gọi như Tu Muối (nhà kho chứa muối) dọc dài gần cây số nằm trên bờ sông Bạc Liêu (thuộc Phường 2, TP. Bạc Liêu), hay kênh Dòng Me (nay là kênh 30 tháng 4) được đào để chuyên chở muối từ ven biển vào nội thành bán cho thương cảng Sài Gòn, hoặc ngược dòng sông Hậu xuất cảng sang Campuchia.

Ở Bạc Liêu, có rất nhiều gia đình có 3 - 4 đời giữ lấy nghề làm muối! Như ông Võ Hoàng Nghiệp (thành viên Hợp tác xã Diêm nghiệp Doanh Điền, huyện Đông Hải), 74 tuổi, là đời thứ tư trong gia đình có 4 đời làm muối; ông Nguyễn Quốc Vinh, 75 tuổi, cùng hợp tác xã với ông Nghiệp, cũng làm muối theo nghiệp của ông nội, bắt đầu từ năm 1945 đến đời ông bây giờ… Nghe những diêm dân ấy kể chuyện bên đồng muối là đang nghe chuyện của những đời cha truyền con nối để giữ nghề truyền thống với không ít khó khăn trên hành trình ấy.

Muối ngon Ba Thắc - Bạc Liêu

Nhiều người khi cắn hạt muối Bạc Liêu rồi đem so sánh với vị mặn của muối nhiều nơi, đều cho rằng: “Muối Bạc Liêu là hạt muối để lại “hậu ngọt” chứ không có vị đắng”. Và người ta đúc kết nhiều nguyên nhân từ thực tế, đó chính là nhờ vào sự ưu ái của thiên nhiên dành cho nơi này, nước biển, khí hậu, thời tiết ở vùng biển Bạc Liêu luôn thuận lợi cho việc khai thác để làm muối và cho ra hạt muối ngon như thế.

Xung quanh nghề di sản này cũng có những câu chuyện được truyền lại, cho nên hạt muối “xứ Công tử” chẳng những ngon mà còn có “hồn muối” trong đó! Chẳng hạn truyền thuyết về chiếc cối thần xay ra hạt muối đổ xuống biển cả làm cho biển mặn và từ đó hạt muối cũng được kết tinh từ nước biển. Hay riêng ở Bạc Liêu, nghề làm muối cũng gắn liền với những tín ngưỡng nhất định. Chẳng hạn, khi làm các công đoạn nên tránh những ngày gọi là “tối kỵ” như mùng 5, 14, 23. Tuy nhiên, những ngày kỵ cũng không khắt khe trong các công đoạn, trừ ngày đưa nước ót vào sân kết tinh. Ở ngày này cũng có một nghi lễ đơn giản là cúng vịt luộc, hay một đĩa trái cây… khấn vái cầu trời cho thuận lợi không bị trái gió trở trời.

Chúng ta phải mang ơn những người khai phá vùng đất ngập mặn phương Nam đã để lại cho Bạc Liêu một tài sản vô giá - những làng nghề muối. Đây là cơ sở để xây dựng vùng nguyên liệu muối bền vững trong tương lai. Công nghệ làm muối đã tiến bộ hơn, các khâu cán đất, bừa, trục… đều được thực hiện bằng cơ giới thay thế lao động thủ công, tuy nhiên diêm dân vẫn giữ lại những kỹ thuật sản xuất cổ truyền mà cha ông đã truyền lại cho mình. Cho nên, cái vị mặn pha lẫn hậu ngọt của hạt muối Bạc Liêu là cả sự kết hợp tuyệt vời của công nghệ làm muối truyền thống xưa và công nghệ hiện đại hôm nay. Những làng nghề muối ở Bạc Liêu theo thời gian vẫn giữ được nét đẹp nguyên sơ, những quy trình sản xuất độc đáo của dân xứ biển.

Diêm dân thu hoạch muối ở Điền Hải (huyện Đông Hải). Ảnh: C.T

Mở tương lai cho nghề di sản

Một nghịch lý là, nước ta hiện có 20/61 tỉnh, thành có nghề muối, nhưng vẫn phải nhập khẩu muối để đáp ứng nhu cầu sử dụng muối chất lượng cao của người tiêu dùng! Và trong cái nghịch lý đó, Bạc Liêu cũng tự hào khi trong số nhiều tỉnh làm muối, “nghề làm muối ở Bạc Liêu” được công nhận là di sản quốc gia!

Tự hào xong lại trăn trở. Nghề làm muối đã bước lên một tầm mới - di sản của quốc gia, nhưng cho đến hiện tại cái “nghề mặn” này vẫn chưa thôi những điệp khúc buồn! Là được mùa mất giá, được giá thất mùa cùng những vụ muối thấp thỏm vì mưa trái mùa… (dù trong quá trình sản xuất, để tăng năng suất lao động, giảm chi phí đầu tư, diêm dân Bạc Liêu đã không ngừng cải tiến kỹ thuật để đạt hiệu quả cao hơn). Trăn trở sao không, khi diêm dân - người đang trực tiếp gìn giữ nghề di sản phải “đổ mô hôi, sôi nước mắt” với cả một quy trình sản xuất công phu lại đối mặt với bao gian nan, vẫn miệt mài trăm năm trao truyền - tiếp nối cái nghề vất vả ấy.

Việc Bộ VH-TT&DL đưa Nghề làm muối ở Bạc Liêu vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vừa thể hiện sự trân trọng, vừa là sự ghi nhận của Nhà nước đối với nghề thủ công truyền thống này, đồng thời cũng đặt ra trách nhiệm phải bảo tồn và phát huy giá trị cho nghề di sản! Cần nhiều hơn nữa giải pháp nhằm mở rộng diện tích làm muối, nâng cao chất lượng muối, nâng cao đời sống diêm dân; xây dựng sản phẩm du lịch trải nghiệm nghề muối, các sản phẩm lưu niệm từ muối, dược liệu từ muối; hay tổ chức lễ hội muối định kỳ hằng năm nhằm quảng bá, thu hút du khách nhiều hơn… Thiết thực nữa là, ngành chức năng tiếp tục những cơ chế chính sách hỗ trợ, tạo điều kiện cho diêm dân ổn định cuộc sống, tăng cường hướng dẫn và chuyển giao ứng dụng khoa học - kỹ thuật hiện đại để tăng năng suất và nâng cao chất lượng muối, giúp diêm dân an tâm gắn bó và tiếp tục trao truyền cho thế hệ sau về nghề làm muối.

Festival nghề Muối Việt Nam - Bạc Liêu năm 2025 tầm cỡ quốc gia lần đầu tiên tôn vinh nghề muối và hạt ngọc của biển - hạt muối Việt Nam. Hàng loạt hoạt động trong khuôn khổ Festival bao trùm mọi lĩnh vực kinh tế, văn hóa, du lịch… tin chắc sẽ mở tương lai sáng hơn cho di sản nghề muối Việt Nam và đất muối Bạc Liêu.

CẨM THÚY